داستان پر پیچ و تاب سینمای ایران و مراسم اسکار

بخشی از مراسم اسکار که به فیلم‌های غیرآمریکایی جایزه می‌دهد، از نظر خیلی‌ها هنری‌ترین بخش این مراسم است؛ هرچند همه می‌دانیم که اعتبار و اهمیت این مراسم به فیلم‌های آمریکایی آن و اصولا بزرگی سینمای آمریکا برمی‌گردد.

از سال ۲۰۲۰، عنوان جایزه «بهترین فیلم خارجی زبان» تغییر کرد و شصت و چهارمین دوره‌اش را با عنوان «جایزه اسکار بهترین فیلم بین‌المللی» تجربه می‌کند. این یعنی همین مراسم اسکار پیش رو که در اوایل سال ۲۰۲۱ برگزار خواهد شد. البته نخستین دوره از جوایز اسکار در ۱۹۲۹ برگزار شد اما در آن زمان بخش فیلم‌های خارجی وجود نداشت.

در فاصله ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۵ جایزه بهترین فیلم خارجی به عنوان یک بخش غیررقابتی به این جشن وارد شد و شامل فیلم‌هایی می‌شد که در آمریکا نمایش داده شده بودند. از ۱۹۵۶ بالاخره یک بخش رقابتی به نام بهترین فیلم خارجی به جوایز اسکار افزوده شد و از آن سال تا به حال بی‌وقفه برگزار شده است.

مطابق قانون سیزدهم اسکار که شروط ویژه برای جایزه فیلم خارجی‌زبان را تعیین کرده؛ از هر کشور دعوت می‌شود تا بهترین فیلم سینمایی خود را به آکادمی ارائه دهد. انتخاب آن فیلم باید توسط یک سازمان، هیئت منصفه یا کمیته‌ای انجام شود که شامل هنرمندان و یا صنعتگران حوزه فیلم‌های سینمایی باشد.

لیستی از اعضای کمیته گزینش، باید حداکثر تا اول آگوست به آکادمی ارسال شود و کشورهایی که برای اولین بار ثبت نام کرده‌اند یا برای پنج سال اثری به این مراسم ارسال نکرده‌اند، باید لیستی از اعضای کمیته انتخاب را برای تأیید آکادمی تا اول اکتبر بفرستند. فیلم‌ها باید در تاریخ معینی حداقل یک هفته در یک سینمای تجاری واقع در کشور خودشان اکران شده باشند. اخیرا اکران آنلاین هم به عنوان شیوه‌ای قابل قبول برای شرکت آثار در رقابت اسکار پذیرفته شده است.

نامزد ایرانی حضور در اسکار، هر سال پاییز توسط کمیته‌ای که اعضای آن از جانب بنیاد سینمایی فارابی تعیین شده‌اند، انتخاب می‌شود. علیرغم روابط ضعیف و بسیار محدود با ایالات متحده، ایران از سال ۱۹۹۴ به طور مستمر در این رقابت شرکت کرده است و تنها یک سال به دلیل توهین به پیامبر اعظم(ص) این اتفاق نیفتاد.

پیش از سال ۹۴ میلادی هم در ۱۹۷۷ «دایره مینا» اثر داریوش مهرجویی به اسکار رفته بود؛ هرچند توفیقی کسب نکرد. تقریبا همه از تاریخچه حضور ایران در اسکار خبر دارند. داستان تاخیر یک ساله‌ای که برای حضور «بچه‌های آسمان» مجید مجیدی در این رقابت رخ داد و مسبب آن محسن مخملباف بود و البته باعث شد که ایران این جایزه را از دست بدهد، اعطای اسکار بهترین فیلم سال به فیلم ضدایرانی «آرگو»، درست سال بعد از جایزه گرفتن «جدایی نادر از سیمین» به عنوان اولین فیلم ایرانی برنده اسکار و جایزه گرفتن فیلم «فروشنده» که از آثار ضعیف کارگردانش بود در مقابل «درباره الی» از همین کارگردان که خیلی‌ها آن را بهترین کار اصغر فرهادی می‌دانند و حتی در اسکار نامزد نشد، از جمله حواشی پیش آمده پیرامون مهم‌ترین حضورهای ایران در این مراسم هستند.

«زمانی برای مستی اسب‌ها» و «لاک‌پشت‌ها هم پرواز می‌کنند»، اولین و سومین فیلم بهمن قبادی، «بدرود بغداد» اثر مهدی نادری و «گذشته» به کارگردانی اصغر فرهادی، فیلم‌های غیرفارسی زبانی بودند که به نمایندگی از ایران در اسکار شرکت کردند.

حضور ایران در مراسم اسکار به رغم دو سه مورد همراه با موفقیت، نه در فصل جوایز در همان حد و اندازه‌ای که قابلیت فنی سینمای ایران امکانش را داشت، موفق بوده و نه لااقل سوای از جایزه‌ها، از آن به عنوان فرصتی برای نمایش فیلم‌های ایرانی در کشوری که نقطه مقابل ایران در نبردهای ایدئولوژیک و سیاسی است، استفاده شده.

حضور چندباره عباس کیارستمی و دو پیرو اصلی طریقه فیلمسازی‌اش یعنی جعفر پناهی و بهمن قبادی در مراسم اسکار، نشان می‌دهد که ماهیت متفاوت جشن‌های آمریکایی و جشنواره‌های اروپایی، توسط مسئولین بنیاد فارابی لحاظ نشده است.

این‌ها همه مسائلی هستند که تا به حال به تفصیل درباره‌شان صحبت‌هایی به میان آمده اما نکته‌ای که کمتر در خصوص نسبت ایران و مراسم اسکار به آن توجه شده، فیلم‌هایی است که به نمایندگی از کشورهای دیگر در این مراسم شرکت کرده‌اند اما زبان آن‌ها فارسی یا کارگردان‌شان ایرانی بوده است.

تا به حال شش فیلم این‌گونه بوده‌اند که به جز یکی از موارد، باقی‌شان یا ضدایرانی هستند یا در نفی هویت ایرانی ساخته شده‌اند. البته غیر از این شش فیلم، «چند متر مکعب عشق» هم که در ایران توسط کارگردانی با اصالت افغانستانی ساخته شده بود، به‌رغم اینکه جزء تولیدات نرمال سینمای ایران حساب می‌شد، از طرف افغانستان در اسکار شرکت کرد.

در ادامه به شش فیلمی که زبان‌شان فارسی و یا کارگردان‌شان ایرانی بوده و به نمایندگی از کشوری دیگر در اسکار شرکت کرده‌اند، اشاره می‌شود.

من وین را دوست دارم ۱۹۹۱

«من وین را دوست دارم» یک فیلم کمدی اتریشی به کارگردانی هوشنگ اللهیاری در سال ۱۹۹۱ است که به عنوان نماینده اتریش در رقابت بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان در شصت و چهارمین دوره جوایز اسکار انتخاب شد، اما به عنوان نامزد پذیرفته نشد.

در این فیلم که به زبان آلمانی ساخته شده بود، غیر از خود هوشنگ اللهیاری، فریدون فرخزاد و مریم اللهیاری هم بازی کرده بودند.

پرسپولیس ۲۰۰۷

«پرسپولیس» یک انیمیشن است که براساس رمان گرافیکی زندگینامه مرجان ساتراپی به همین نام ساخته شد. این انیمیشن توسط ساتراپی با همکاری وینسنت پارونو نوشته و کارگردانی شد و داستان دختری جوان را در حوالی انقلاب اسلامی ایران دنبال می‌کند.

این فیلم اولین بار در جشنواره کن ۲۰۰۷ به نمایش درآمد، جایی که در کنار «نور خاموش»، برنده جایزه هیئت داوران شد و پس از آن نامزد جایزه اسکار بهترین انیمیشن شد اما به موش سرآشپز باخت.

برای یک لحظه آزادی ۲۰۰۹

«برای یک لحظه آزادی»، محصول ۲۰۰۹، فیلمی از آرش ریاحی، فیلمساز ایرانی-اتریشی است که داستان مهاجرت تعدادی ایرانی به سمت اروپا را شبیه فرار از جهنم نمایش می‌دهد. این فیلم از سفر سه گروه پناهجوی ایرانی به سمت غرب می‌گوید: یک زن و شوهر متاهل با یک فرزند، دو مرد جوان با دو فرزند و دو مردی که علیرغم اختلافات‌شان با هم دوست هستند.

همه آنها موفق شده‌اند از ایران و عراق فرار کنند، اما اکنون در پایتخت ترکیه گیر کرده‌اند. آن‌ها باید در هتلی منتظر بمانند و هر روز امیدوار باشند که درخواست پناهندگی‌شان تأیید شود. نوید اخوان، پوریا مهیاری، الیکا بزرگی، سینا صبا، پیام مجلسی، بهی جنتی، کامران راد و سعید اویسی بازیگران ایرانی این فیلم هستند و تعدادی بازیگر عراقی هم در آن حضور دارند.

بابا جون ۲۰۱۵

«بابا جون» یک فیلم درام تولید شده در رژیم صهیونیستی به کارگردانی یووال دلشاد در سال ۲۰۱۵ است که به زبان فارسی تهیه شده و در آن به موضوع مهاجران سرزمین‌های اشغالی پرداخته می‌شود.

این فیلم اولین بار در جشنواره فیلم تورنتو ۲۰۱۵، یعنی همان دوره‌ای که فیلم محمدرسول‌لله مجید مجیدی در این رویداد شرکت داشت، در بخش سینمای معاصر جهان به نمایش درآمد و پس از آن جایزه بهترین فیلم را از جشن افیر که به عنوان اسکار اسرائیل شناخته می‌شود، دریافت کرد و پس از آن به عنوان نماینده رژیم صهیونیستی برای رقابت فیلم غیرانگلیسی‌زبان در هشتاد و هشتمین دوره جوایز اسکار، یعنی باز هم همزمان با فیلم محمدرسول‌لله مجید مجیدی به مراسم رفت، اما نامزد نشد.

زیر سایه ۲۰۱۶

اینکه کشور انگلستان در بخش غیرانگلیسی‌زبان اسکار شرکت کند، اتفاق عجیبی است اما سال ۲۰۱۶ چنین اتفاقی با یک فیلم فارسی‌زبان رخ داد. «زیر سایه» یک فیلم وحشت به نویسندگی و کارگردانی بابک انوری، فیلمساز متولد ایران است که با این کار اولین کارگردانی خود را تجربه می کرد.

داستان در مورد یک مادر و دختر در دهه شصت شمسی (دهه ۱۹۸۰ میلادی) در تهران است که در جریان جنگ شهرها، مورد حمله ارواحی شیطانی و مرموز قرار می‌گیرند. در این فیلم نرگس رشیدی، آوین منشادی، بابی نادری، ری حراتیان و آرش مرندی بازی می کنند. تمثیل های زیادی در این فیلم بر علیه گفتمان انقلاب اسلامی ایران به کار رفته است.

این فیلم که توسط شرکت فیلمسازی ویگوام فیلم Wigwam Films انگلیس تولید شده است، یک محصول مشترک بین بین قطر، اردن و انگلستان است و اولین بار در جشنواره فیلم ساندنس ۲۰۱۶ به نمایش درآمد و توسط سرویس پخش جریانی نتفیلیکس خریداری شد. پس از آن به عنوان  نماینده انگلستان در بخش بهترین فیلم خارجی‌زبان دوره ۸۹ اسکار انتخاب شد اما نامزد نشد.

مرز ۲۰۱۸

علی عباسی متولد ۱۹۸۱ در تهران، کارگردان ایرانی-دانمارکی است که تا سال ۲۰۰۲ در دانشگاه پلی تکنیک تهران تحصیل کرد و پس از آن برای تحصیل در رشته معماری به استکهلم رفت. او پس از کسب مدرک لیسانس هنر در سال ۲۰۰۷، در دانشکده ملی فیلم دانمارک ثبت نام کرد و در سال ۲۰۱۱ فارغ‌التحصیل شد.

عباسی در کپنهاگ زندگی می‌کند اما همچنان به داشتن پاسپورت ایرانی ادامه می‌دهد. او تابحال دو فیلم بلند سینمایی ساخته؛ اولی «شلی» در سال ۲۰۱۶ و دومی «مرز» در ۲۰۱۸ که به عنوان نماینده سوئد در مراسم اسکار نود و یکم حضور داشت و پیش از آن هم به کن رفته بود، هرچند از هیچ کدام دست پر بیرون نیامد.

مرز یک فیلم تخیلی با بازیگرانی کاملا اروپایی است که اگر به نام نویسنده و کارگردان آن توجه نشود، هیچ ارتباطی بین آن و کشور ایران دیده نخواهد شد.