بررسی تاریخچه سینما ماشین در ایران و جهان

سینما ماشین یا درایوین سینما به یک نوع خاص از نمایش فیلم اطلاق می‌شود اما طبیعتا شرایطی که این نوع از نمایش برای فیلم‌ها ایجاد می‌کند، منجر به رونق گرفتن سبک ویژه‌ای از فیلمسازی در دوره‌های مختلف، خصوصا دهه‌های ۵۰ و ۶۰ میلادی شده است. این سبک از نمایش فیلم، در تاریخچه خود که بیش از صد سال قدمت دارد، فراز و نشیب‌های مختلفی را برای تکامل طی کرده و اتفاقات مختلفی از قیمت زمین و بنزین گرفته تا تحولات گوناگون تکنولوژیک، روی آن تاثیر گذاشته‌اند.

سینما ماشین چیست؟

«سینما ماشین» که در زبان انگلیسی با عنوان drive-in theater و گاهی با عنوان drive-in cinema شناخته می‌شود، همان‌طور که از نامش پیداست، محوطه‌ای است که تماشاچیان می‌توانند با خودروهای خودشان وارد آن شوند و فیلم‌ها را روی پرده بزرگ ببینند. صفحه نمایش این سینماها می‌تواند دیواری باشد که به رنگ سفید درآمده یا می‌تواند یک سازه‌ی خرپایی فولادی باشد که پرده‌ای پارچه‌ای روی آن نصب شده است.

شیوع ویروس کرونا در سراسر جهان و محدود شدن تجمعات انسانی که به تعطیلی سینماها هم انجامید، باعث مطرح شدن مجدد این ایده شد. «خروج» اولین فیلم ایرانی بود که به شکل دیجیتال اکران شد اما این اتفاق پیش از آن برای بعضی فیلم‌های دیگر هم در خارج از کشور افتاده بود؛ اما اکران این فیلم در سیستم سینما ماشین، آن را تبدیل به اولین فیلم به‌روز دنیا می‌کند که سال‌ها پس از کم‌رونق شدن سینما ماشین و منحصر شدن چنین سیستمی به فیلم‌های قدیمی و مجانی، این چنین نمایش داده می‌شود و این ایده را مجددا به یادها می‌آورد.

پس از فیلم «خروج» یکی از جشنواره‌های فرانسوی هم اعلام کرد که به صورت سینما ماشین یا درایوین سینما برگزار خواهد شد و احتمال دارد که این شیوه در روزها و ماه‌های آینده، باز هم اهمیت بیشتری پیدا کند.

سینمایی برای خانواده‌ها

اولین سینما ماشین جهان در ۲۳ آوریل ۱۹۱۵ در لاس کروس نیومکزیکو افتتاح شد و جزئی از سینمای «دو گوادالوپ» به‌حساب می‌آمد. اولین فیلمی هم که به این صورت نمایش داده شد، فیلم صامت «کیف‌های طلا» به کارگردانی زیگموند لوبین بود.

آن روزها در بخش قابل توجهی از سینما، مرز روشنی میان مخترع و فیلمساز وجود نداشت و لوبین یک از همان فیلمسازان مخترع بود که شاید اگر ابتکاری مثل سینما ماشین را در کارنامه‌اش نداشت، نامش به کلی در تاریخ سینما فراموش می‌شد. «دو گوادالوپ» مدتی بعد تغییر نام داد و البته دیری نگذشت که به کلی تعطیل شد اما سال ۱۹۲۱ بود که یک نمونه دیگر آن در تگزاس افتتاح شد؛ هرچند این شیوه نمایش فیلم، برای جاافتادن با مشکلات عمده‌ای مواجه بود.

در دهه ۱۹۲۰ میلادی سینماهای روباز به یک سرگرمی محبوب تابستانی تبدیل شدند، اما این به معنی استقبال کامل از سینما ماشین که جزء کوچکی از سیستم سینماهای روباز محسوب می‌شد، نبود. سینماهای روباز سال ۱۹۱۶ در آلمان افتتاح شدند و به سرعت در سراسر جهان محبوبیت پیدا کردند. مشکلاتی که باعث می‌شد استقبال از درایوین سینما اوج نگیرد، از ناهماهنگی صدا و تصویر، به‌خصوص در قسمت‌های انتهایی محل نمایش گرفته تا نبود دید مناسب برای تمام اتومبیل‌ها، چیزهای مختلفی را شامل می‌شد.

در سال ۱۹۳۲، شخصی به نام هالینگزد بالاخره توانست این مشکلات را حل کند و محلی برای نمایش فیلم‌ها به این صورت برپا کرد. سینما ماشین در دهه‌های ۴۰، ۵۰ و ۶۰ میلادی در آمریکا به‌شدت محبوب بود. همچنین این شیوه نمایش فیلم در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ در استرالیا هم رواج و محبوبیت پیدا کرد.

سینما ماشین محبوب و ارزان

این محبوبیت به ویژه در مناطق روستایی به‌وجود آمد و در سال ۱۹۵۸ بیش از ۴۰۰۰ مرکز سینما ماشین در ایالات متحده وجود داشت. این مراکز جایگزین ارزان‌تری برای سینماهای مسقف بودند زیرا آنها نه تنها جلوی ترافیک و آلودگی هوا بر اثر رانندگی به داخل شهر را می‌گرفتند، بلکه هزینه ساخت و نگهداری سینماماشین هم ارزان‌تر از سالن‌های مسقف بود.

از جمله مزایای درایوین سینما این بود که بزرگسالان می‌توانستند هنگام تماشای یک فیلم، از کودکان و نوزادان خود مراقبت کنند. اساسا موفقیت این مراکز ریشه در شهرت آنها به عنوان یک مکان خانوادگی داشت. والدین می‌توانستند حتی فرزندان خود را که اغلب در لباس خواب بودند، به سالن نمایش فیلم بیاورند، بدون این‌که نگران مزاحمت سایر تماشاگران باشند و همچنین بدون پرداخت هزینه بلیت برای بچه‌ها، می‌توانستند وقت خود را سپری کنند و فیلم ببینند.

کودکان نسل انفجار یا نسل بیبی‌بومر که متعلق به دوران رونق اقتصادی آمریکا و انفجار جمعیت در این کشور بودند، اولین مخاطبان خردسال سینما ماشین محسوب می‌شدند. اما دهه ۷۰ میلادی کم‌کم با افول اقتصاد آمریکا و به‌وجود آمدن یک سری بحران‌ها همراه بود. به علاوه، از اواخر دهه ۱۹۶۰، حضور در سینماماشین‌ها به دلیل بهبود و تغییر در سرگرمی‌های داخل خانه، از تلویزیون رنگی گرفته تا تلویزیون کابلی و VCR و اجاره فیلم، رو به کاهش گذاشت.

این‌ها در کنار افول اقتصاد موسوم به کینزی در آمریکا و اتفاقاتی که در پی آن رخ داد، همه به ضرر سینما ماشین تمام شدند. بحران انرژی در دهه ۱۹۷۰ منجر به صرفه‌جویی در بنزین و استفاده‌ی کمتر مردم از اتومبیل‌ها شد. در اواخر دهه ۱۹۸۰، تعداد کل درایوین‌ سینما‌ها در ایالات متحده و در کانادا به کمتر از ۲۰۰ مورد کاهش پیدا کرده بود. افول درایوین‌ سینما‌ در آمریکا و استرالیا همزمان با افول آن در ایران بود.

تکنولوژی دیجیتال و نوستالوژی نسل انفجار

در اواخر دهه ۹۰، حرکت‌های جدیدی برای این نوع فیلم دیدن، یعنی درایوین‌ سینما‌ شکل گرفت که خودجوش و نامنظم بودند و خارج از چرخه اکران رسمی قرار می‌گرفتند. این جنبش توسط کسانی که شغل‌ رانندگی داشتند، صورت گرفت و عنوان آن موج «دلتنگی (یا همان نوستالژی) بومر» بود. این عبارت به نسل بیبی‌بومر اشاره داشت که مخاطبان اصلی سینما ماشین محسوب می‌شدند و پای پرده آن بزرگ شده بودند. از اینجا به بعد می‌شد گفت درایوین‌ سینما در هر جای دنیا که به راه افتاد، دلایل نوستالژیک داشت نه کاربردی.

با فرارسیدن قرن بیست و یکم و به بازار آمدن ابزارهای معاصر مثل پروژکتورهای ال‌سی‌دی و فرستنده‌های میکرو رادیویی، اولین مورد از لیبرشن درایوین Liberation Drive-In در اوکلند کالیفرنیا برگزار شد. این اتفاق در پی بازپس‌گیری فضاهای شهری کم‌بهره، مانند پارکینگ‌های خالی در منطقه مرکز شهر رخ داد. سال‌های بعد شاهد ظهور جنبش «چریکی رانندگی» بودیم که در آن بعضی گروه‌های هنری یا اجتماعی، فیلم‌های سینمایی و فیلم‌های مشابه را در فضای باز و به‌صورت اختصاصی اکران می‌کردند.

این نمایش‌ها غالباً به‌صورت آنلاین برگزار می‌شوند و شرکت‌کنندگان در مکان‌‌های مشخص، برای تماشای فیلم‌هایی که نمایش‌شان بین ستون‌های پل شهری یا انبارها پیش‌بینی شده‌ است، از داخل خودروها همدیگر را ملاقات می‌کنند و فیلم می‌دیدند. محتوای نمایش داده شده در این پرده‌ها اغلب فیلم‌های مستقل یا تجربی، فیلم‌های فرقه‌ای و یا سیاسی است.

دهه ۲۰۰۰ دوران افول سینماماشین

با شروع نیمه دوم دهه ۲۰۰۰ میلادی، به دلیل بحران نفت و بدتر شدن اوضاع اقتصادی آمریکا، استفاده از درایوین‌ سینما کاهش دیگری یافت. کاهش استفاده از وسایل نقلیه و مهاجرت بیشتر مردم از مناطق حومه‌ای و روستایی در سال ۲۰۱۰ هم آینده رانندگی را در معرض خطر قرار داد و صدمه مجددی به صنعت سینما ماشین زد طوری که سال ۲۰۱۳، درایوین سینماها فقط ۱.۵ درصد از کل نمایشگرهای فیلم را در ایالات متحده تشکیل می‌دادند.

در درایوین سینماهای قدیمی بین دهه‌های ۴۰ تا ۶۰ میلادی، گاه تا حدود ۷۰۰ خودرو، سپر به سپر در یک مکان جمع می‌شدند تا سرنشینان آن‌ها فیلم ببینند؛ اما در قرن ۲۱، مفهوم جدید سینمابوتیک به‌وجود آمد که نهایتا گنجایش ۳۰ الی ۵۰ خودرو را داشت. سینما ماشین‌های قدیمی، سیستم آنالوگ داشتند و تبدیل آن به دیجیتال صرفه اقتصادی نداشت. در عوض سینمابوتیک‌ها از ابتدا با سیستم دیجیتال افتتاح شدند و بسیاری از سینما ماشین‌های قدیمی، تبدیل به بازار دست‌دوم فروشی شدند.

تاریخچه سینما ماشین در ایران

اولین بار در ایران، در تپه‌های تهرانپارس بود که تجربه سینما ماشین اتفاق افتاد. سینما تهرانپارس در سال ۱۳۳۹ با گنجایش ۲۸۴ اتومبیل و بهای بلیت ۱۵۰ ریال افتتاح شد و فیلم‌های آن توسط سینمای مولن‌روژ تامین می‌شد. در سینما تهرانپارس به هر اتومبیل یک گوشی یا بلندگوی مخصوص داده می‌شد که توسط آن بینندگان می‌توانستند به میل خود صدا را تنظیم ‌کنند. ۹ سال پس از آن و در ۱۳۴۸، سینما ماشین ونک هم افتتاح شد که در آن گنجابیش ۲۳۶ خودرو وجود داشت.

این سینما در قطعه‌زمینی به مساحت ۱۴ هزار متر، بر جاده ونک واقع شده بود. سینما ونک برخلاف اکثر سینما ماشین‌ها تابستانی نبود و کانال‌های هوای گرمی در آن وجود داشت که توسط لوله‌های مخصوص قابل انتقال به تمام اتومبیل‌ها می‌رسید؛ ‌طوری‌که در تمام اوقات سال، حتی در زمستان هم امکان تماشای فیلم وجود داشت.

در قسمت پشت سینما هم یک ساختمان چند طبقه شامل رستوران، سینما، تریا و دانسینگ و بخش‌های ضمیمه‌ای به آن‌ها از قبیل آشپزخانه و… وجود داشت. در رستوران سینما یک دیوار شیشه‌ای قطور و وسیع، امکان تماشای فیلم را در حین غذا خوردن برای تماشاگران ممکن می‌کرد. در این رستوران که تماماً با مبل‌های گران‌قیمت تزیین شده بود، تماشاچیان می‌توانستند به وسیله گوشی‌های مخصوص و مجزا صدای فیلم را به زبان فارسی یا انگلیسی بشنوند.

اگر تپه‌های تهرانپارس پاتوق جوانان ماجراجوی موتورسوار تهرانی بود، درایوین سینما ونک به طور مشخص فقط به بچه‌پولدارها تعلق داشت و فقط فیلم آمریکایی نمایش می‌داد. به عبارتی چیزی که برای روستائیان و حومه‌نشینان آمریکا درست شده بود، در ایران به شکل لوکس‌ترین تفریح ثروتمندان درآمد. سینما ماشین ونک اردیبهشت ماه سال ۱۳۴۹ میزبان مراسم اهدای جوایز جشنواره فیلم سپاس شد اما این‌ها هم به آن کمکی نکرد و مدتی بعد تعطیل شد؛ همان‌طور که سینمای تهرانپارس هم چندان دوام نیاورد.

شروع دوباره فیلم دیدن در خودرو

فیلم سینمایی «خروج» اولین فیلم رسمی دنیا بود که پس از شیوع کرونا مجددا ایده‌ی درایوین سینما را زنده کرد. به این نکته حتی در منابع خارجی هم اشاره شده است. پیش از آن به دلیل شیوع ویروس کرونا و شرایط قرنطینه سراسری، در پارکینگ بعضی رستوران‌ها و هتل‌های جهان، فیلم‌های قدیمی به این شیوه نمایش داده شدند که پیش از کرونا هم این اتفاق می‌افتاد و رونق خاصی نداشت. اما «خروج» یک فیلم تازه است که اکران آن (هر چند دیجیتال) همچنان ادامه دارد و حالا قرار است به این شیوه هم نمایش داده شود.

نهم اردیبهشت ماه ۱۳۹۹ بود که روابط عمومی فیلم «خروج» اعلام کرد، اکران این فیلم به شیوه سینما ماشین از جمعه ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۹ به مدت یک هفته و تنها در دو سانس ۲۱ و ۲۳:۳۰ در پارکینگ شماره ۳ برج میلاد تهران اجرا خواهد شد.

این طرح می‌تواند با حضور حدود ۱۶۰ ماشین در هر سانس که محل قرارگیری آنها با خط‌کشی مشخص شده اجرا ‌شود و طبق دستورالعمل اجرای این طرح، در هر خودرو حداکثر دو نفر امکان تماشای فیلم را خواهند داشت.

پس از آن و در یازدهم اردیبهشت ماه بود که اعلام شد جشنواره فیلم‌های رمانتیک کابورگ فرانسه هم به همین شیوه برگزار خواهد شد. نخست وزیر فرانسه چند روز پیش در نطقی گفته بود برگزاری هر فستیوالی که بیش از ۵ هزار نفر را گرد هم می‌آورد تا ماه سپتامبر ممنوع است و حتی فستیوال کن هم علیرغم تمام تلاش‌های برگزارکنندگانش نتوانست خود را از این قاعده مستثنی کند.

اما جشنواره فیلم‌های رمانتیک کابورگ توانست راه دیگری برای برگزاری‌اش پیدا کند. مدیر این جشنواره می‌گوید: می‌دانیم که رئیس‌جمهور ‌مایل نیست تا قبل ازسپتامبر جشنواره‌ای با جمعیت زیادی برپا شود اما ما با در نظر گرفتن شرایطی که طی آن تماشاگران در ماشین‌های خود و با فاصله از دیگران خواهند بود، می‌خواهیم آن را به شکل درایوین‌ سینما برپا کنیم. قرار بود سی ‌و چهارمین دوره این جشنواره از ۱۰ تا ۱۴ ژوئن برپا شود که در ماه اوت برپا خواهد شد.

گذشته از این‌ها، با شیوع کرونا و وضع قوانین منع آمد و شد یا تجمعات انسانی، درایوین سینما در خود آمریکا هم رونق مجددی پیدا کرده است که هرچند آن را به سال‌های اوج برنگردانده، اما به هرحال خوب پیش می‌رود.