نقد فیلم جی اف کی ساخته الیور استون – حقایق پنهان

«جی اف کی» ساخته‌ی الیور استون اولین فیلم از سه فیلمی است که او درباره‌ی سه رییس جمهور آمریکا ساخته و فیلمنامه‌اش را به همراهی زاکاری اسکلار از روی کتاب «بر مدار ترور» نوشته‌ی جیم گریسون و کتاب «شلیک متقابل: طرح قتل کندی» نوشته‌ی جیم مارس نوشته است و به ماجرای قتل جان اف کندی در روز ۲۱ مارس ۱۹۶۳ در ساعت ۱۲:۳۰ ظهر می‌پردازد.

استون از سال‌ها پیش از دهه‌ی نود نیز نشان داده بود که به مسائل سیاسی و حکومتی و در نهایت اجتماعی برای ساختن فیلم علاقه دارد و نام خود را به عنوان کارگردانی که می‌تواند تریلرهای سیاسی جذاب را در قالب‌های مختلف بسازد به همگان شناسانده بود. او در ابتدای دهه‌ی نود دست روی ساختن فیلمی از روی داستان ترور جان اف کندی گذاشت و منبع این فیلم را کتاب مهم جیم گریسون انتخاب کرد.

جیم گریسون در زمان ترور کندی دادستان لوییزیانا بود. در شب قتل کندی شخصی به نام لی اسوالد (در این فیلم با بازی گری اولدمن) را به عنوان قاتل معرفی کردند و دو روز بعد هم همین شخص به دست شخص دیگری به قتل رسید و پرونده بسته شد. گریسون چهار سال بعد تحقیقاتی جدید را آغاز کرد و در نهایت اشخاصی را به دادگاه کشاند و نتیجه‎اش کتابی پر و پیمان شد که منبع اقتباس استون برای فیلم «جی اف کی» بود.

یعنی در واقع فیلم از روی مشاهدات واقعی ساخته شده است، اما به دلیل اینکه نگاهی یک سویه به موضوع ترور دارد و در واقع نگاهی در مقابل نگاه اف بی آی و سیا را مطرح می‌کند، طبیعتا اثری سیاسی خواهد بود. در مواجهه با چنین موضوع ملتهب و مهمی که هم از لحاظ سیاسی و هم از لحاظ تاریخی بسیار پر اهمیت است، قاعدتا حجم اطلاعات وارده برای رسیدن به یک جمع‌بندی درست و نمایشش در قالب فیلمی سینمایی بسیار زیاد است.

پس یا باید زمان بسیار زیادی را برای تعریف همه‌ی جوانب صرف کرد و یا باید فیلم سینمایی را تبدیل به سریال کرد تا همه‌چیز در آن عنوان شود. اما استون برای فیلم جی اف کی تمهیدات جذابی را اندیشیده تا بیننده همزمان با یک تریلر سیاسی/تاریخی همراه باشد و هم اطلاعاتی را به اندازه‌ی کافی درباره‌ی واقعه‌ی رخ‌داده کسب نماید و هم از هیجان درون فیلم لذت ببرد.

اساسا در ساخت تریلری سیاسی/تاریخی که از یک واقعه‌ی مهم پرده بر می‌دارد، رعایت دو نکته برای رسیدن به یک اثر خوب و سطح بالا بسیار حائز اهمیت است؛ نخست تبدیل کردن آن داستان واقعی به مجموعه‌ای از وقایع دراماتیک که می‌توانند جهانی توامان از اطلاعات به موقع و صحیح و همینطور فضایی پر از کشمکش بسازند و دوم بسط و گسترش این اطلاعات به فراخور توجه بینندگان جهانی و خارج از محدوده‌ی آن کشور خاص.

یعنی کسی که بلیط می‌خرد تا به سینما برود و ماجرای ترور کندی را ببیند، طبیعتا نمی‌خواهد خبرهای خوانده و دیده در روزنامه و تلویزیون را روی پرده تماشا کند و بار دراماتیک داستان و کش‌آمدن آن برای سرک کشیدن به ابعاد مختلف چنین موضوع همه‌گیری برایش مهم است و حالا این درام باید به‌ گونه‌ای تعریف شود که علاوه بر آن مخاطب مطلع نسبت به این موضوع، مخاطب بی‌اطلاع نیز اغنا شود و با دست پر از سالن بیرون بیاید.

اتفاقی که در فیلم استون به واسطه‌ی داشتن منابع خوب و تبدیل شدن آن به فیلمنامه‌ای دقیق و اجرای هوشمندانه‌ی همین فیلمنامه رخ داده است. استون توانسته حجم اطلاعات زیاد در این داستان پرکشش سیاسی/تاریخی را به واسطه‌ی تقطیع فیلم به قسمت‌های مختلف کنترل کند و ابعاد مختلفی که مد نظرش بوده را به خوبی در فیلم بگنجاند. از زمانی که جیم گریسون (کوین کاستنر) تصمیم می‌گیرد مجددا پرونده‌ی ترور کندی را بررسی کند، فیلم وارد چرخه‌ای از اتفاقات جدید و ورود شخصیت‌های فراوان می‌شود.

پس کنترل این اتفاقات و شخصیت‌ها کاملا به دست تدوین و دوربین اثر سپرده خواهد شد (جایزه‌ی بهترین تدوین و فیلمبرداری در همان سال از آن این فیلم شد). استون برای روایت این داستان، پس از ورود هر شخصیت جدید به فیلم و اطلاعاتی که او نسبت به آن لحظه در ۲۱ مارس دارد، از جدا کردن تصاویر به واسطه‌ی تغییر رنگ استفاده کرده است. یعنی فلش‌بک‌هایی که پس از حضور شخصیت‌ها و در حین دادان اطلاعات به ما در فیلم زده می‌شوند، با رنگ سیاه و سفید مشخص شده‌اند و ما متوجه می‌شویم که این روایتی جدا از زمان حال است.

در این میان بخش‌های مستند و واقعی‌ای نیز وجود دارند که با برخی تصاویر بازسازی شده توسط فیلمساز تلفیق شده‌اند و بخش دیگری از بیان حقیقت را به دوش می‌کشند. این تصاویر هم به وضوح با تغییر فیلتر دوربین و نوع حرکت آن که به دوربین بی‌قرار روی دست می‌ماند، مشخص می‌شوند. در واقع تا یک ساعت پایانی که در دادگاه می‌گذرد و در آن دقایق اثر یک درام دادگاهی درخور توجه می‌شود، فیلم با همین رفت و برگشت‌ها و جدا کردن تصاویر از طریق رنگ و حرکت دوربین به خوبی موفق می‌شود تا اسناد و مدارک جمع شده توسط گریسون و تیمش را در قالب تصویر و با سند و مدرک به ما نشان دهد.

حال در این میان برای جلوگیری از یکنواخت شدن مسیر درام، گره‌هایی نیز افکنده می‌شود. کسانی به قتل می‌رسند که در روند دادرسی مهم هستند، گریسون در زندگی شخصی‌اش دچار مشکل می‌شود و تیمش نیز تا آستانه‌ی فروپاشی می‌رود. همه‌ی این اتفاقات با حوصله در دو ساعت و نیم برای ما تعریف و تصویر می‌شوند تا اینکه فیلم به دادگاه پایانی برسد و از تمام این دو ساعت و نیم ابتدایی و مدارکی که جمع شده‌اند به درستی استفاده کند.

سکانس‌های دادگاه به واسطه‌ی بازگو کردن مسائل مهم و استفاده از مدارکی که روند جمع شدنشان را مو به مو دیده‌ایم برای ما بسیار جذاب خواهند بود. یعنی صرف زمان زیاد برای نمایش جمع‌آوری مدارک هم به دلیل گستردگی و اهمیت موضوع بوده و هم برای ایجاد کشش زیاد در دادگاه پایانی برای ما. هوشمندی استون در نگارش چنین فیلمنامه‌ای و پیاده‌سازی آن با روش جداسازی و تقطیع وقایع، باعث شده‌اند تا فیلم ریتم، تمپو و روایت جذابی داشته باشد و هیجانی را از درون خود ایجاد کند.

هیجانی که هم در پس مطلع شدن ما نسبت به یک واقعه‌ی تاریخی نهفته است و هم در پس رفت و برگشت‌های فراوان فیلم به گذشته و حال و دادن اطلاعات به صورت منظم و مدون به ما.

از این رو  اولین تلاش استون برای ساخت فیلمی درباره‌ی رییس جمهوری از آمریکا که این بار مربوط به ترور او بوده، تلاشی موفق در بازسازی این واقعه، پرده‌برداشتن از حقایق آن (جدا از راست یا دروغ بودن کتاب گریسون یا فیلمنامه‌ی استون، در چنین فیلمی راست جلوه دادن چیزی که به مخاطب عرضه می‌شود مهم‌ترین کار است، چه بسا که می‌تواند چنین نگاهی به آن واقعه دروغ و یا اصلا اشتباه باشد، عملی که استون کاملا در انجامش موفق بوده است) و دادن اطلاعات فروان از طریق مدیوم سینما به بیننده بوده است. فیلمی که مدیون هوشمندی فیلمساز در روایت، تدوینی درجه‌یک و دیدنی و بازی‌هایی تماشایی از بازیگرانش است.