نقد فیلم دو پاپ به کارگردانی فرناندو میرلس؛ داستان کم فروغ یک پاپ

سینما فیلم‌های مذهبی زیادی را چه از حیث موضوع و چه از حیث مضمون به خود دیده است. عمده این نوع فیلم‌ها معمولاً با بیان و نگاهی انتقادی و گاه کنایه‌آمیز و یا بالعکس با موضع و رویکردی کاملاً مدح‌گونه و حتیٰ تبلیغاتی همراه می‌شوند. در این میان همواره از چهره و جایگاه پاپ به عنوان رهبر و بالاترین مقام کلیسای کاتولیک – و وظایف، اختیارات و نقشی(ولو سیاسی-اجتماعی) را که در بین پیروان مسیحی‌اش ایفا می‌کند، به ندرت در سینما سخن به عمل آمده.

«دو پاپ» به کارگردانی “فرناندو میرلس” – فیلمساز اهل برزیل که پیش‌تر دو فیلم مطرحِ شهر خدا و باغبان وفادار را از او دیده بودیم – اگرچه با توجه به این مسئله، به خودی خود می‌تواند قدمی ارزشمند محسوب شود اما چهره یک فیلمِ کارآمد را از خود نشان نمی‌دهد.

داستان واقعی این اثر، به ملاقات خصوصی پاپ بندیکتِ شانزدهم – جوزف راتسینگر – و کاردینالِ آرژانتینی، “خورخه برگولیو” مرتبط می‌شود؛ زمانی که “برگولیو” به اقامتگاه تابستانی پاپ سفر می‌کند تا با درخواست استعفایش از کلیسای جهانی کاتولیک موافقت شود ولی درنهایت بعد از اینکه پاپ بندیکت استعفای خود را اعلام می‌کند، خودش از سوی واتیکان به عنوان رهبر جدید مسیحیانِ جهان انتخاب می‌شود.

احتمالاً بینندگان زیادی اخبار مربوط به استعفای پاپ بندیکتِ شانزدهم و انتخاب “خورخه برگولیو”(پاپِ فعلی یا همان پاپ فرانسیس) به عنوان نخستین پاپ از کشوری غیراروپایی را در سال‌های گذشته از رسانه‌های خبری دنبال کرده‌اند؛ فیلم تلاش دارد تا این دو اتفاق برجسته را به طریق سینمایی بازگو کند.

«دو پاپ»، شتاب زده و کلّی، با سلسله اتفاقات زیادی آغاز می‌شود: مرگ پاپ ژان پلِ دوم، انتخاب پاپ بندیکتِ شانزدهم و رسوایی‌های بوجود آمده برای کلیسای کاتولیک. فیلم در اوایل خود به موضوع همین رسوایی‌ها و اتفاقاتِ جنجالی در پشت پرده کلیساها(سوء استفاده از کودکان و آزار آن‌ها)، اشاره‌های خیلی جزئی و ناکارآمدی دارد که از آن‌ها به سادگی عبور می‌کند و دیگر در ادامه از این موضوعِ حساس خبری نمی‌شود و کاملاً بی‌اهمیت و ابتر باقی می‌ماند.

نقش‌های پاپ فرانسیس و پاپ بندیکتِ شانزهم را به ترتیب، “جاناتان پرایس” و “آنتونی هاپکینز” ایفا کرده‌اند. همانطور که از عنوانِ اثر هم برمی‌آید، «دو پاپ» به همین دو شخصیت مربوط می‌شود که در بحث اصلی قرار دارند. “بندیکت” چهره یک فرد مرتجع و محافظه‌کار و معتقد به مواضع بنیادین و اصولی دینِ مسیحیت است و آن طرف، “برگولیو” فردی ست خواهان اصلاحات، تغییر و نواندیشیِ دینی تا با برداشتن حصار و فاصله میان مردم و کلیسا و توجه به مسائلِ روز و دغدغه‌های انسانی(مثل نابرابری‌های اقتصادی، مشکلات و خطرات زیست محیطی و…) آغوشی باز برای انسان‌های مختلف از سمت کلیسا فراهم شود. از یک طرف “بندیکت” در احساس تقرب به خدا، خود را فردی گمشده عنوان می‌کند که از پروردگار خود دور شده است و صدایش را نمی‌شنود و آن طرف، اسقف اعظمِ آرژانتینی در وضعیت خلافِ او قرار دارد.

همانگونه که ذکر شد دنیای این دو کاملاً در سمت و سوی مقابلِ هم ایستاده‌اند؛ فیلم از این جهت در رودرروییِ اندیشه‌ها و دنیای متفاوت دو شخصیتِ خود در باب موضوعات متعددِ معنوی و انسانی می‌توانست بحث‌های پُرشور، جذاب و جالبی را بیرون بکشد که در نهایت نیز میان دو شخص، منجر به ایجاد یک نوع رابطه دوستانه و انسانی شود اما «دو پاپ» آن‌ها را اغلب به گفتگوهای طولانیِ خشک و کم اهمیت تبدیل کرده است.

از دلایل مهم این مسئله اشکالاتی است که در کار با دو شخصیت اثر دیده می‌شود. به عنوان مثال در رابطه با کاراکتر “خورخه برگولیو”، فلش‌بک‌هایی به گذشته در جهت شناخت بیشترِ مخاطب نسبت به او بکار گرفته شده است اما چنین چیزی برای “راتسینگر” وجود ندارد و شناختی کافی از این شخصیت حاصل نمی‌شود؛ در داستان چند بار می‌شنویم که او سابقاً یک نازی بوده است اما فیلم هیچ وقت چیزی در این مورد در راستای ساخت و پرداخت شخصیت او به ما نشان نمی‌دهد؛ حتیٰ اعترافات وی نیز در صحنه‌ای از فیلم برای بیننده واضح و روشن نمی‌شوند. به تعبیری می‌توان گفت کاراکتر پاپ بندیکتِ شانزدهم که یک سرِ اثر قرار دارد، اصلاً ساخته نمی‌شود و همین نقش او را در «دو پاپ» کمرنگ جلوه داده است.

از آن طرف نیز فلش‌بک‌های فیلم به گذشته زندگی “برگولیو”، بیشتر در ترسیم فضای دیکتاتوری آرژانتینِ دهه هفتاد مؤثر بوده است تا اینکه بتوانند کاراکتر او را تحت تأثیر قرار دهند و پیچیده‌اش کنند. از این نظر آن فلش‌بک‌ها خاصیت چندانی ندارند و شخصیت پاپ فرانسیس را دست نخورده باقی می‌گذارند. «دو پاپ» زیادی به زوج بازیگری‌اش متکی است و آن دو هم تاحدی توانسته‌اند گلیمِ شان را از آب بیرون بکشند و نه بیشتر؛ گرچه “جاناتان پرایس” و “آنتونی هاپکینز” در مواردی موفق به خلق لحظات شوخ و بامزه‌ای می‌شوند.

متأسفانه فیلمبرداری اثر که خیلی می‌توانست به فضا و شخصیت‌ها کمک کند، در اکثر مواقع آرامش لازم را ندارد و آشفته و گیج دیده می‌شود و نمی‌تواند در مرکزیت تصاویرش ثبات برقرار سازد. دوربین در بسیاری موارد نیاز داشت تا از دو کاراکتر خود کمی عقب بکشد و فضای درستی ارائه دهد.

برای بینندگان زیادی امکان دارد به تصویر کشیدن مراسم انتخاب پاپ در این فیلم جالب باشد اما صرف نظر از این موضوع، سخت است که برای «دو پاپ» جایگاهی مناسب در میان آثار سال درنظر گرفت.