نقد فیلم زنان کوچک؛ بازی های زیبا و داستان پردازی رمزآلود

بیش از ۱۵۰ سال از انتشار کتاب دوست‌داشتنی لوئیزا می الکات به نام «زنان کوچک» می­‌گذرد و حالا فیلمساز گرتا گرویگ در دومین تجربه­ فیلمسازی خود اقتباسی مطابق داستان ساخته است. کارگردان «لیدی برد» علیرغم اهداف رفیعش، در نگاه محبت­‌آمیز خود به خواهران مارچ، که همیشه حتی در اواسط قرن نوزدهم هم به شکل نسخه‌­های بسیار متفاوت تکاملِ زنانگی ظاهر شده‌­اند، خام­‌دستی یا موعظه‌­گری نمی­‌کند. در عوض، اقتباس گرویگ با استفاده از تکنیک­‌های داستان­‌پردازی جاه‌­طلبانه‌­ای به این زنان کوچکِ الهام­‌بخش نزدیک می­‌شود و داستان ماندنی کتاب را به روشی غیرمنتظره بیان می‌­کند.

اما، طرفداران داستان اصلی (و اقتباس درجه یک گیلیان آرمسترانگ از کتاب الکات) نباید از اشارات و مفاهیم معاصرِ فیلم گرویگ ناراحت شوند. هرچند «زنان کوچک» سرشار است از مفاهیم جاه‌­طلبی، اقتصاد و جایگاه زنان در جهان، اما مشخصاً ساخته­ کسی است که علاقه­ زیادی به داستان اصلی دارد و به خوبی می‌­داند که نگرانی‌­های الکات و خواهران مارچ (که عمدتاً از خانواده­ خود نویسنده الهام گرفته شده‌­اند) در طول زمان، هرگز کاملاً از بین نرفته­‌اند. خلاصه اینکه: این همان «زنان کوچکی» است که در طول قرن‌­ها دوام آورده، و حالا از غرور رواییِ اصلی داستان و هنرهای خیره­‌کننده­ سازندگانش، جان تازه‌­ای گرفته است.

گرویگ داستان را از جایی شروع می­‌کند که دوران کودکی دختران مارچ گذشته و از دید دومین خواهر «جو» (سورشا رونان، که بار دیگر ثابت می‌‌کند او و گرویگ زوج سینمایی فوق­‌العاده‌­ای هستند) که برای نویسنده شدن در نیویورک تلاش می‌­کند، به ماجرا می­‌نگرد. گرویگ خیلی زود اعتماد به نفس خود در داستان‌­پردازی را نشان می‌­دهد و بین زمان و مکان و خواهرها جابه‌­جا می­‌شود و در این راه از کمک تدوین­گر «نیک هوی» بهره می‌­برد که صحنه­‌ها را با چنان تحرک هوشمندانه‌­ای کنار هم می­‌گذارد که ارزش چند بار تماشا کردن را دارد: وقتی جو اشاره می­‌کند که خواهرش امی (فلورنس پیو) در پاریس است، داستان در پاریس سراغ او می‌­رود.

ملاقات با بزرگ‌­ترین خواهر «مگ» (اما واتسون) با یک محو شدن تدریجی به پایان می­‌رسد که درِ خانه­ کوچکش را به دروازه­ مجلل­‌تر اقامتگاه خانواده­ مارچ پیوند می‌­زند، جایی که بسی (الیزا اسکانلن) که به فرشته‌­ها می­‌ماند در آن‌جا وقت می‌­گذراند و برای خواهرهایش دلتنگی می‌­کند. بدون امی، جو وجود ندارد و بدون بسی، مگی در کار نخواهد بود. همه چیز به هم مرتبط است یا حداقل همه­ مارچ­‌ها به هم مرتبطند، درست همان‌طور که باید باشد.

داستان­‌پردازی حذفیِ گرویگ گذشته (هفت سال قبل) و حال (نسبی) را به راحتی در هم می‌­تند – او با استفاده از رنگ­‌های متفاوت در دوره‌­های زمانی مختلف و عمدتاً مدل­‌های موی متنوع جو، هر سردرگمی و ابهامی را سریعاً برطرف می­‌کند – و سریع‌­تر پیش می‌­رود و با بالا گرفتنِ احساسات، زمان­‌های مختلف را بیشتر به هم می­‌چسباند. همه چیز به آرامی در قاب تلاش­‌های جو برای شروع حرفه­ نویسندگی که به اندازه­ مساوی از جاه­‌طلبی و ضرورت زندگی بهره دارد، جا گرفته است (گرویگ اصلاً قصد ندارد از این حقیقت که داستانِ کتاب از زندگی خود الکات و مرگ خواهرانش و علاقه‌­اش به نویسندگی الهام گرفته، چشم­‌پوشی کند).

پیچ و تاب دادن­‌های گرویگ کمک می­‌کنند نگرانی­‌های مدرن را در پس‌­زمینه‌­ای قدیمی ببینیم، وقتی که جدیدترین ویراستار جو (با بازی پر سر و صدای تریسی لتس) او را تشویق می­‌کند پایان خوشی برای رمانش بنویسد و قهرمانان داستانش را یا شوهر بدهد یا بمیراند و البته جو هیچکدام از این دو پایان را نمی­‌پسندد. این، حداقل، هیچ‌وقت تغییر نمی‌­کند.

رونان، جو را به شکل دختری بانشاط و پرجنب و جوش به نمایش می‌­گذارد؛ این موفقیتی برای بازیگر و کارگردان است که نقش جو این‌قدر متفاوت از «وینونا رایدر» در اقتباس آرمسترانگ و در عین حال کاملاً منطبق با روحِ شخصیت از آب درآمده است. علاقه­ گرویگ به کاوش در مسائل اقتصادی خانواده­ مارچ به شکلی پیچیده‌­تر از دیگر نسخه‌­ها، منجر به وجود آمدن چند تا از بهترین صحنه‌­های رونان شده است، از شادی و سرور او از فروش داستانش به آقای دشوود با بازی لتس گرفته تا سخنرانی گیرایش درباره­ جاه­‌طلبی­‌های مهیب و تنهایی شخصی وحشتناکی که برایش به بار آورده است.

این جو را در نقطه­ مقابل خواهر کوچکترش امی هم قرار می­‌دهد. در حالی که جو ناچار شده با واقعیت­‌های شرایط مالی خانواده­ مارچ کنار بیاید و برای فروش رفتن نوشته‌­هایش و کمک به وضعیت مالی خانواده، سطح هیجان و ماجراجویی داستان­‌هایش را پایین بیاورد، امی همچنان آرزوهای هنرمندانه‌­اش را دنبال می­‌کند.

برداشت پیو از این شخصیت (که مدت­‌هاست به عنوان احمق‌­ترین خواهر مورد تمسخر قرار گرفته) نسبت به آن‌چه در اقتباس‌­های سینمایی قبلی از کتاب الکات دیده‌­ایم، ابعاد بیشتری دارد و این ناشی از بازی فوق‌­العاده­ بازیگر – که به امی اجازه می‌­دهد بین سبک­‌سری طبیعی و عمق واقعی شخصیت نوسان کند – و ضمیمه­‌های رواییِ گرویگ است که نگاه متفاوتی به سکانس‌­های مهم امی می‌­اندازد. (امی هم مثل جو حرف­‌های هیجان‌­انگیزی درباره­ جایگاه زن در جهان می‌­زند، حرف­‌هایی که هم به موقع زده می­‌شوند و هم برای این داستان کاملاً مناسب هستند.)

و البته مسأله­ لوری هم وجود دارد (تیموتی شالامه، یکی دیگر از بازیگران باهوش «لیدی برد»)، غریبه­‌ای خجالتی که فوراً مفتون و شیفته­ جو می‌شود و در انتها عشق بزرگ زندگی امی از آب درمی­‌آید. نگاه گسترده­ گرویگ به زندگی درونی امی، ابعاد جدیدی هم به شخصیت لوری می‌دهد. لوری که برای پیدا کردن راهش در این دنیا تلاش می­‌کند، بین دو شخصیت یک بچه­ لوس و یک بزرگسال عاقل در نوسان است.

آن راه بدون خواهران مارچ که طوفانی در زندگی غم‌­بارش (یتیم، تنها، منزوی) به پا کرده و همه چیز را زیر و رو می­‌کنند، هیچ است. پدربزرگش (با بازی اندوه‌­آور کریس کوپر) هم به اندازه­ او در معرض حمله­ افسون مارچ­‌ها قرار دارد و وقتی این دو مرد بر اثر پرتاب شدن به درون دنیای زنان، خیره و مبهوت مانده‌­اند (صحنه­‌ای که کل خانواده­ مارچ به خانه­ لورنس هجوم می­‌برند یکی از نفس‌­گیرترین و فوق‌­العاده‌­ترین سکانس‌­های امسال است) جادوی واقعی بانوان، خود را نشان می‌­دهد.

در نهایت، گرویگ با استفاده از تدوین ضربدری، بازه‌­های زمانی مختلف را در اوج احساسی فیلم در هم می‌­تند (که برای طرفداران کتاب، صحنه­ آشنایی است اما در فیلم طنین تازه‌­ای پیدا کرده)، فیلم نشان می­‌دهد که خاطرات و احساسات می­‌توانند با هم برخورد کنند و یک داستان، بسته به چیزی که مخاطب از آن می­‌خواهد، می‌­تواند پایان­‌های متفاوتی داشته باشد. به همین دلیل است که داستان الکات بزرگ­‌تر، بهتر و اندوه­‌آورتر است.

علیرغم دستاوردهای جاه­‌طلبانه­ گرویگ، «زنان کوچک» هنوز همه­ صحنه‌­های کلاسیکی که طرفداران کتاب مشتاق دیدن‌شان هستند را در خود دارد – حادثه­ مگ، انتقام عجولانه­ امی از جو، هدیه­ خارق­‌العاده­ پیانو – و همگی چنان زیبا ارائه شده‌­اند که مخاطبان جدید هم از آن­‌ها لذت خواهند برد. (لباس­‌های زیبا با طراحی ژاکلین دوران و طراحی صحنه­ جس گانچر هم به عناصر همه‌­جانبه­ فیلم می­‌افزایند؛ لازم نیست همه چیز را درباره­ داستان الکات بدانید تا فوراً احساس کنید وارد دنیای خانواده­ مارچ شده‌­اید.)

«زنان کوچک» همیشه بی­‌نقص نیست و بعضی از دیالوگ‌­ها بدون احساس بیان می­‌شوند – هر وقت واتسون لهجه­ آمریکایی‌­اش را فراموش می‌کند، همه چیز به هم می­‌ریزد – و تعدادی از شخصیت­‌ها به هیچ عنوان به اندازه­ خواهرها مجال ظهور نیافته‌­اند. مارمی با بازی مهربانانه­ لورا درن تقریباً آن‌قدر خوب است که باورناپذیر می‌­نماید و بازی پرهیجان و پرانرژی باب اودنکیرک در صحنه­ معرفیِ پدر خانواده­ مارچ نابه­‌جا به نظر می­‌رسد (هرچند بعداً در طول یکی از سکانس‌­های سرگرم‌­کننده‌­تر پایان فیلم بازی بهتری از خود به نمایش می­‌گذارد). گرویگ و دخترانش همه چیز را درباره­ ذهن و قلب و احساس خواهران مارچ می‌­دانند.

«زنان کوچک» بیش از هر چیز دیگری، درباره­ آن­‌هاست. الکات در اواسط داستانش، خیلی قبل از هر پایان خوش یا نتیجه‌­گیری نهایی (که فیلم گرویگ پر است از این پایان­‌ها و نتیجه­‌گیری­‌ها و چندین مسأله­ جالب توجه دیگر)، همه چیز را متوقف می‌­کند تا یک مناسبت غافلگیرکننده را جشن بگیرد. وقتی خانواده­ مارچ یک کریسمس ویژه را جشن می­‌گیرند، نویسنده می‌­نویسد «هر از گاهی در این دنیای پر مشغله، بعضی چیزها مانند یک کتاب داستان، به شکل دل‌پسندی رخ می­‌دهند و این چقدر مایه­ آرامش خیال است.» «زنان کوچکِ» گرویگ پرداختِ دل‌پسند داستانی خودش را به شکلی منحصر به فرد به نمایش می­‌گذارد و این چقدر مایه­ آرامش خیال است.