نقد مستند تئوریسین خشونت – مستندسازی به سبک رونالدینیو

«تئوریسین خشونت» یکی از مستندهای تازه سازمان اوج است که در ادامه راه چند مستند مشابه دیگر، شکل‌گیری فضای اندیشه فلسفی در ایران معاصر را مد نظر قرار داده و به افکار مرحوم احمد فردید، یکی از پیشگامان فلسفه در ایران، می‌پردازد. این مستند، به لحاظ محتوایی، در ابتدا به اتخاذ موضعی سرسختانه در مخالفت با شخصیت و روش فکری فردید تظاهر می‌کند؛ اما به یکباره در دقایق پایانی ناباورانه رویکرد خود را به حمایت از او تغییر می‌دهد.

مستند ۸۲ دقیقه‌ای محسن کوقان، در دقایق ابتدایی، یک واکنش تبلیغاتی و رسانه‌ای ساده به مستند مشابه دیگری درباره فردید به نظر می‌رسد که قبلا در خارج از ایران ساخته شده بود؛ اتفاقی که در مورد احمد شاملو هم با تولید دو مستند کاملا سفید و سیاه در خارج و داخل ایران رخ داده بود.

این برداشت اما، صرفا امری فرامتنی نیست و تدوین عجیب مستندساز تعمدا به مخاطب آدرس غلط می‌دهد تا چنین برداشت شود که کل اثر قرار است در نکوهش فردید و آثار او باشد. همان‌طور که از رونالدینیو، بازیکن سابق برزیلی و ملقب به شاعر فوتبال، نگاه کردن به یک سمت و پاس دادن به سمت دیگر در ذهن مانده، بارز‌ترین خصلت مستند «تئوریسین خشونت» نیز همین است که بیش از یک ساعت به تخطئه احمد فردید وانمود می‌کند؛ اما ناگهان تغییر جهت داده و موضعش را برمی‌گرداند.

از چند ضعف ساختاری ساده و قابل اغماض مستند مثل ناهمگون به نظر رسیدن صدای گوینده و چفت نشدن لحن بیان و متن نریشن‌ها با موسیقی و فضای اثر که بگذریم، تدوین گزینشی و بریده بریده احتمالا مهم‌ترین ابزار «تئوریسین خشونت» در این نمایش دوپرده‌ای است که مخاطب را سردرگم می‌کند. بخش عمده اطلاعات مستند را مصاحبه‌های ضبط شده و سخنرانی‌های آرشیوی تشکیل می‌دهند که مستندساز به نوعی با بازی درآوردن در تدوین آن‌ها سعی می‌کند ایده‌های مورد نظرش را به صورت قطره‌چکانی ارائه دهد و از لابلای بیانات موجود، مسیرش را به سمت حرف آخر بگشاید.

مستندی که پوسترش از چهره کارتونی فردید تشکیل شده و عنوانش به وضوح یک قضاوت روشن و قاطع را القا می‌کند، در همان دقایق ابتدایی و پرداختن به اوضاع کشور در زمان رشد احمد فردید، مخاطب را در این مورد به یقین می‌رساند که پای یک اثر بیوگرافیک در میان است. در پایان اما روشن می‌شود که غرض اصلی مستند اصلا بازنمایی شخصیت و افکار فردید، به معنای متدوال کلمه، نیست؛ بلکه سوال این‌جاست که لقب «تئوریسین خشونت» برازنده این شخص است یا مخالفان او؟

روایت «تئوریسین خشونت» در طول مدت زمان نسبتا طولانی‌اش، از نوعی سردرگمی و ابهام در طراحی نقاط عطف بحث و مشخص نمودن گلوگاه‌های مضمونی رنج می‌برد. بدین ترتیب، مخاطب بین چند موضوع مختلف از قبیل جایگاه فردید در تفکر فلسفی، فردید به مثابه یک متفکر دینی، اثر او در فرهنگ و نسبتش با غرب و نیز نوع مواجهه فردید با انقلاب و دیدگاه‌های سیاسی او سرگردان می‌‎شود.

بدترین بخش این ویژگی اما، در پرداختن بیش از حد مستند به وجوه سیاسی خودنمایی می‌کند؛ به طوری که در برخی برش‌ها به نظر می‌رسد که غلبه نگاه سیاسی و جناح‌بندی‌های مرسوم، در قبال شخصیت و افکار فردید، روند مستند را با دست‌انداز مواجه کرده و خط روایت اصلی منحرف شده است. البته تکثر روایی مورد بحث تا حدودی، با توجه به رویکرد خاص فردید به عنوان یک متفکر که همواره در هاله‌ای از ابهام قرار داشته و کمتر اثر مکتوبی از او در دسترس است، قابل درک به نظر می‌رسد؛ با این همه، مستندساز می‌توانست با استفاده از نوعی فصل‌بندی موضوعی یا روایی، اثرش را مطابق یک نقشه تبیین‌شده پیش ببرد و نظم و انسجام بیشتری را به آن تزریق کند.

انتخاب مصاحبه‌شوندگان و تسلط مستندساز بر آرشیوها نقطه قوت بزرگ «تئوریسین خشونت» است. در این مورد، تسلط مستندساز بر جامعه و قشر خاصی که مشغول بازنمایی آن است، جای تحسین دارد. کوقان برای تولید این اثر، از زیر بار مسئولیت خود به عنوان مستندساز شانه خالی نکرده و تا جایی که برایش مقدور بوده، پای سخن بزرگان عرصه فلسفه و متفکران مهم فرهنگی عصر حاضر نشسته است. با تکیه بر همین خصیصه است که «تئوریسین خشونت» از پس بازنمایی دیدگاه عموم چهره‌های صاحب‌نظر فلسفه ایرانی درباره شخصیت و آرای فردید به خوبی برمی‌آید و کمتر نقطه مبهمی باقی می‌گذارد.

علاوه بر این، در مورد متفکرانی که گفتگو با ایشان مسیر نبوده، مستندساز با تسلط قابل ملاحظه بر آرشیوها، از مناظرات سال‌های دور گرفته تا سخنرانی‌های خارج از ایران که جسته و گریخته در اینترنت یافت می‌‎شوند، توانسته تصویری نسبتا جامع از نقطه‌نظرات مختلف را به بیننده ارائه کند؛ هرچند که با تدوین دل به خواهی همین آرشیوها، انصاف علمی را زیر سوال برده است.

«تئوریسین خشونت» در انتخاب موضوعش کاملا هوشیار عمل کرده و دست روی شخصیتی گذاشته که نظرات ضد و نقیض و کاملا نامنصفانه را پیرامون خود می‌بیند و به همین خاطر نیازمند شفاف‌سازی در عرصه عمومی است. این مستند اما، به لحاظ حفظ لحن منسجم و ارائه یک تصویر واقعی و مطابق با رسالت سینمای مستند، جانب انصاف را رها کرده و با به جان هم انداختن دو طیف از متفکران معاصر ایرانی، امکان تفاسیر کاملا سیاه و سفید از یک شخصیت واحد را به بیننده عرضه می‌کند. بدبختانه همین رویه مستعد تفسیر شخصی، در نهایت دامن خودش را می‌گیرد و نفوذ کلام اثر را ناخواسته نقض می‌کند.