نگاهی به ژانر تاریخی

بحث از ژانر یا گونه فیلم‌های سینمایی همواره یکی از چالش برانگیزترین مناقشات در بین سینماگران و منتقدان سینما بوده است؛ به طوری که از یک طرف عموم منتقدان، پایبندی به قواعد ژانری را نقطه قوت فیلم‌ها قلمداد می‌کنند و از سوی دیگر، برخی برآنند که پرداختن به ژانر فیلم‌ها امروزه دیگر یک تقلای بی‌نتیجه و منسوخ در خوانش آثار هنری است.

با این همه، نمی‌توان فراموش کرد که هرچقدر همپوشانی فیلم‌ها، از منظر گونه‌شناسی آن‌ها، افزایش یابد، باز هم به ملاکی برای تقسیم‌بندی آثار در دسته‌های مختلف، و نیز مبنایی برای مقایسه آثار مختلف یک گونه سینمایی با یکدیگر نیاز داریم. لازم به توضیح است که تقسیم‌بندی ژانرهای سینمای داستانی اصطلاحا یک وحی منزل نیست که همواره ثابت باشد و همه فیلم‌های تولید شده در سراسر جهان را بتوانیم الزاما متعلق به یکی از آن دسته‌ها بدانیم؛ اما شناخت مولفه‌های اصلی گونه‌های مختلف سینمای داستانی به مخاطب کمک می‌کند که فیلم‌ها را بر اساس ظرفیت‌ها و زمینه هنری خاص خودشان مورد ارزیابی قرار دهد.

در این مطلب، بر اساس محتویات ارزشمند دو کتاب «آناتومی فیلم» اثر برنارد اف. دیک (ترجمه حمید احمدی لاری) و کتاب «راهنمای ژانر: معرفی و بررسی ده گونه سینمایی» نوشته یحیی نطنزی، به ارائه دو تقسیم‌بندی مشهور ژانری، ویژگی‌های هر کدام و نیز زیرگونه‌های (ساب‌ژانر) آن‌ها می‌پردازیم و در صورت امکان سعی خواهیم کرد تا نمونه‌های برجسته جهانی و داخلی هر ژانر را نیز معرفی کنیم.

ارائه دهنده این تقسیم‌بندی تاکید می‌کند که اگرچه بهترین نمونه‌های هر ژانر سینمایی، در واقع نمونه ناب و خالص آن گونه محسوب می‌شود، اما این‌که یک فیلم ذیل دو یا چند ژانر مختلف قرار بگیرد هم چندان عجیب نیست. تداخل گونه‌ها ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد، از جمله دلایل تجاری؛ مثل زمانی که کارگردان با توجه به محبوبیت و اقبال عمومی و گسترده‌ای که نسبت به ژانر کمدی وجود دارد، تصمیم می‌گیرد که مثلا به اثری علمی – تخلیلی، رگه‌هایی از طنز اضافه کند تا استقبال مخاطب از آن فیلم بیشتر شود.

ژانر تاریخی

برخی از نظریه‌پردازان عرصه سینما، با دلایل خاصی که چندان هم بی‌راه نیست، فیلم‌های با مضامین تاریخی را در یک ژانر مستقل قرار می‌دهند و معتقدند که از آغاز قرن بیستم و رشد فزاینده فیلم‌های تاریخی و نیز اقبال عمومی نسبت به آن‌ها، دیگر چاره‌ای جز این وجود ندارد که آن را یک گونه سینمایی جداگانه قلمداد کنیم. همان‌طور که قابل حدس است، دکورهای عظیم، سیاهی لشکرهای پرتعداد در قالب سپاهیان، قصه‌های عبرت‌آموز، مهم‌ترین عناصر فیلم‌های تاریخی را تشکیل می‌دهند. ضمن این‌که پیشرفت تکنولوژی دیجیتال و دستاوردهای جدیدی مانند پرده سبز به افزایش کیفیت آثار تاریخی کمک شایانی کرده است.

به لحاظ نظری، مقوله تاریخ در یک فیلم تاریخی ممکن است در حد بستر زمانی باقی بماند، ولی باید توجه داشت که ما فیلم‌های تاریخی را در صورتی متعلق به یک ژانر مستقل می‌دانیم که تکیه مضمونی آن بر خود تاریخ باشد، نه این‌که مثلاً یک ماجرای عاشقانه صرفاً در برهه‌ای تاریخی روایت شود.

نگاهی به تاریخ با ژانر تاریخی

چیزی که فیلم‌های تاریخی را دارای اهمیت دوچندان می‌کند، این است که قاعدتاً در آثار این ژانر باید اصل امانتداری و توجه به مستندات تاریخی رعایت شود؛ لذا، با این‌که هنرمند حتماً خلاقیت و قوه تخیلش را در اثر خود دخیل می‌کند، اما نسبت به آن چیزی که واقعا در بستر تاریخ رخ داده همواره مسئول است و اجازه ندارد تا هر طور که دلش می‌خواهد در واقعیت تاریخی دخل و تصرف و به عبارتی آن را تحریف کند.

کسانی که فیلم‌های تاریخی را یک ژانر می‌دانند، برای این گونه سینمایی ساب‌ژانرهایی هم تعریف می‌کنند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از تاریخ به عنوان درام (که رایج‌ترین زیرگونه سینمای تاریخی است)، تاریخ به عنوان سند (با استفاده پررنگ از اسناد تاریخی و نزدیک کردن درام به مستند) و تاریخ به عنوان تجربه (که در این زیرگونه کارگردان در مقام یک فیلمساز تجربی، به نوعی کشف و بازآفرینی وقایع تاریخی می‌پردازد).

از مهم‌ترین فیلمسازان ژانر تاریخی می‌توان به دیوید لین اشاره کرد که چند نمونه از درخشان‌ترین آثار تاریخی حماسی مانند لورنس عربستان (۱۹۶۲) را در کارنامه‌ی خود دارد.