نگاهی به ژانر فانتزی

بحث از ژانر یا گونه فیلم‌های سینمایی همواره یکی از چالش برانگیزترین مناقشات در بین سینماگران و منتقدان سینما بوده است؛ به طوری که از یک طرف عموم منتقدان، پایبندی به قواعد ژانری را نقطه قوت فیلم‌ها قلمداد می‌کنند و از سوی دیگر، برخی برآنند که پرداختن به ژانر فیلم‌ها امروزه دیگر یک تقلای بی‌نتیجه و منسوخ در خوانش آثار هنری است.

با این همه، نمی‌توان فراموش کرد که هرچقدر همپوشانی فیلم‌ها، از منظر گونه‌شناسی آن‌ها، افزایش یابد، باز هم به ملاکی برای تقسیم‌بندی آثار در دسته‌های مختلف، و نیز مبنایی برای مقایسه آثار مختلف یک گونه سینمایی با یکدیگر نیاز داریم. لازم به توضیح است که تقسیم‌بندی ژانرهای سینمای داستانی اصطلاحا یک وحی منزل نیست که همواره ثابت باشد و همه فیلم‌های تولید شده در سراسر جهان را بتوانیم الزاما متعلق به یکی از آن دسته‌ها بدانیم؛ اما شناخت مولفه‌های اصلی گونه‌های مختلف سینمای داستانی به مخاطب کمک می‌کند که فیلم‌ها را بر اساس ظرفیت‌ها و زمینه هنری خاص خودشان مورد ارزیابی قرار دهد.

در این مطلب، بر اساس محتویات ارزشمند دو کتاب «آناتومی فیلم» اثر برنارد اف. دیک (ترجمه حمید احمدی لاری) و کتاب «راهنمای ژانر: معرفی و بررسی ده گونه سینمایی» نوشته یحیی نطنزی، به ارائه دو تقسیم‌بندی مشهور ژانری، ویژگی‌های هر کدام و نیز زیرگونه‌های (ساب‌ژانر) آن‌ها می‌پردازیم و در صورت امکان سعی خواهیم کرد تا نمونه‌های برجسته جهانی و داخلی هر ژانر را نیز معرفی کنیم.

 ارائه دهنده این تقسیم‌بندی تاکید می‌کند که اگرچه بهترین نمونه‌های هر ژانر سینمایی، در واقع نمونه ناب و خالص آن گونه محسوب می‌شود، اما این‌که یک فیلم ذیل دو یا چند ژانر مختلف قرار بگیرد هم چندان عجیب نیست. تداخل گونه‌ها ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد، از جمله دلایل تجاری؛ مثل زمانی که کارگردان با توجه به محبوبیت و اقبال عمومی و گسترده‌ای که نسبت به ژانر کمدی وجود دارد، تصمیم می‌گیرد که مثلا به اثری علمی – تخلیلی، رگه‌هایی از طنز اضافه کند تا استقبال مخاطب از آن فیلم بیشتر شود.

ژانر فانتزی

این گونه سینمایی را برخی از صاحب‌نظران به عنوان یک ژانر مستقل قبول ندارند؛ برخی فانتزی را ذیل علمی – تخیلی و برخی دیگر ذیل موزیکال و حتی کمدی قرارش می‌دهند. عده‌ای هم معتقدند که فانتزی یک گونه مجزا نیست، اما برای تعیین ژانر فیلم‌های فانتزی باید به موضوع و درون‌مایه آن‌ها مراجعه کنیم.

با این حال، پیشرفت‌های تکنیکی سینما در دهه‌های اخیر باعث شده تا عده‌ای از متخصصان فانتزی را یک ژانر مستقل معرفی کنند که بر تخیل خلاقانه هنرمند مبتنی است. برخی از طرفداران فانتزی حتی ژانرهایی مانند علمی – تخیلی و وحشت را هم ذیل فانتزی رده‌بندی می‌کنند. تیم برتون یکی از مهم‌ترین فیلمسازان ژانر فانتزی است که با ساخت آثار درخشانی مانند «ادوارد دست قیچی»، «سویینی تاد»، «کابوس قبل از کریسمس» و «چارلی و کارخانه شکلات‌سازی» نام خود را به عنوان مهم‌ترین فیلمساز این ژانر جاودانه کرد.

 از مهم‌ترین مولفه‌های ژانر فانتزی می‌توانیم به خلق منطق روایی منحصر به فرد (این مورد به معنای بی‌منطق بودن روایت نیست)، تقابل خیر و شر و پرداختن به پدیده‌های شگفت‌انگیز اشاره کنیم.

به علاوه، کسانی که فانتزی را یک ژانر مستقل می‌دانند، زیرگونه‌هایی هم برای آن معرفی می‌کنند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توانیم به فانتزی فرادست (اصلی‌ترین نوع فانتزی که نمونه شاخصش «ارباب حلقه‌ها»ست و ویژگی مهم آن را باید خلق یک جهان کاملاً تخیلی از پایه و اساس بدانیم)، فانتزی شمشیر و جادو (که ریشه در آثار ادبی دارد و با تکیه بر مبارزات قهرمانانه و طلسم‌های جادویی داستانش را پیش می‌برد)، فانتزی ابرقهرمانی (محبوب‌ترین نوع فانتزی در سال‌های اخیر مثل مجموعه «انتقام‌جویان») و فانتزی معاصر (بیشتر خصایص مدرن و شهری در آن‌ها پررنگ است و «مورد عجیب بنجامین باتن» اثر دیوید فینچر نمونه شاخص آن به حساب می‌آید) اشاره کنیم.