نگاهی به ژانر کمدی

بحث از ژانر یا گونه فیلم‌های سینمایی همواره یکی از چالش برانگیزترین مناقشات در بین سینماگران و منتقدان سینما بوده است؛ به طوری که از یک طرف عموم منتقدان، پایبندی به قواعد ژانری را نقطه قوت فیلم‌ها قلمداد می‌کنند و از سوی دیگر، برخی برآنند که پرداختن به ژانر فیلم‌ها امروزه دیگر یک تقلای بی‌نتیجه و منسوخ در خوانش آثار هنری است.

با این همه، نمی‌توان فراموش کرد که هرچقدر همپوشانی فیلم‌ها، از منظر گونه‌شناسی آن‌ها، افزایش یابد، باز هم به ملاکی برای تقسیم‌بندی آثار در دسته‌های مختلف، و نیز مبنایی برای مقایسه آثار مختلف یک گونه سینمایی با یکدیگر نیاز داریم. لازم به توضیح است که تقسیم‌بندی ژانرهای سینمای داستانی اصطلاحا یک وحی منزل نیست که همواره ثابت باشد و همه فیلم‌های تولید شده در سراسر جهان را بتوانیم الزاما متعلق به یکی از آن دسته‌ها بدانیم؛ اما شناخت مولفه‌های اصلی گونه‌های مختلف سینمای داستانی به مخاطب کمک می‌کند که فیلم‌ها را براساس ظرفیت‌ها و زمینه هنری خاص خودشان مورد ارزیابی قرار دهد.

در این مطلب، بر اساس محتویات ارزشمند دو کتاب «آناتومی فیلم» اثر برنارد اف. دیک (ترجمه حمید احمدی لاری) و کتاب «راهنمای ژانر: معرفی و بررسی ده گونه سینمایی» نوشته یحیی نطنزی، به ارائه دو تقسیم‌بندی مشهور ژانری، ویژگی‌های هر کدام و نیز زیرگونه‌های (ساب‌ژانر) آن‌ها می‌پردازیم و در صورت امکان سعی خواهیم کرد تا نمونه‌های برجسته جهانی و داخلی هر ژانر را نیز معرفی کنیم.

ارائه دهنده این تقسیم‌بندی تاکید می‌کند که اگرچه بهترین نمونه‌های هر ژانر سینمایی، در واقع نمونه ناب و خالص آن گونه محسوب می‌شود، اما این‌که یک فیلم ذیل دو یا چند ژانر مختلف قرار بگیرد هم چندان عجیب نیست.

تداخل گونه‌ها ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد، از جمله دلایل تجاری؛ مثل زمانی که کارگردان با توجه به محبوبیت و اقبال عمومی و گسترده‌ای که نسبت به ژانر کمدی وجود دارد، تصمیم می‌گیرد که مثلا به اثری علمی – تخلیلی، رگه‌هایی از طنز اضافه کند تا استقبال مخاطب از آن فیلم بیشتر شود.

ژانر کمدی

در مورد این‌که کمدی یک ژانر مستقل است، تقریبا تردیدی وجود ندارد و از زمان ارسطو تا کنون اندیشمند مهمی استقلال ژانر کمدی را انکار نکرده؛ با این حال، در مورد مولفه‌ها و ساب‌ژانرهای کمدی اختلاف نظر بسیار است. به لحاظ نظری، بیشترین تلفیق‌های ژانری سینما در عرصه کمدی رخ می‌دهد؛ به طوری که فیلم‌های اکثر ژانرها (از وسترن گرفته تا جنایی و علمی – تخیلی) می‌توانند در عین حال کمدی هم باشند؛ هرچند که بیش از همه‌ی ژانرها، این گونه موزیکال است که معمولاً با کمدی ادغام می‌شود.

بعلاوه، کمدی ژانری به شدت قائم به فرد محسوب می‌شود که وزن شخص کمدین در آن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. متاسفانه کمدی در ایران، طی سال‌های اخیر، به دلیل مناسبت‌های خاص گیشه و در واکنش به برخی ممیزی‌هایی که شوخی‌های منشوری دوپهلو با ماهیت جنسی نوعی فرار از آن‌ها به شمار می‌روند، دچار افت فاحشی شده؛ با این حال، سینمای ایران، در سال‌های دورتر، کمدی‌های شاخصی همچون «اجاره نشین‌ها» و «مهمان مامان» از داریوش مهرجویی و «مارمولک» ساخته کمال تبریزی را هم به خاطر دارد.

انواع کمدی در دنیای سینما

دسته‌بندی ساب‌ژانرهای کمدی جزو چالش برانگیزترین مسائل این مبحث در میان متخصصان عرصه سینماست و در مورد آن اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد؛ با این حال، موارد زیر را می‌توانیم مهم‌ترین زیرگونه‌های کمدی معرفی کنیم:

کمدی موقعیت: حاصل قرار گرفتن شخصیت‌ها در موقعیت‌های ناهمگون و اشتباهی است و با قرار دادن کاراکترها در موقعیت‌های عجیب، از مخاطب خنده می‌گیرد. کمدی موقعیت رایج‌ترین نوع کمدی محسوب می‌شود.

پارودی: هجو فیلم‌های محبوب و مهم تاریخ سینما، بنیاد این زیرگونه برای خنداندن مخاطب را تشکیل می‌دهد و به نوعی با تمسخر نوستالژی‌های محبوب سینمایی مخاطب را می‌خنداند.

کمدی سیاه: این ساب‌ژانر، به لحاظ تاریخی، در روزگار پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفت و خصیصه اصلی آن ادغام کمدی با تراژدی و به تصویر کشیدن دردناک‌ترین موقعیت‌ها و موضوعات در قالب طنز است.

کمدی رمانتیک: چنان که از نامش پیداست، این زیرگونه بر محور یک رابطه عاطفی و عاشقانه عموماً نامتجانس شکل می‌گیرد و بحران‌هایی که در رابطه عاطفی ایجاد می‌شوند، معمولاً دستمایه خنداندن قرار می‌گیرد. کمدی رمانتیک جزو محبوب‌ترین ساب‌ژانرهای کمدی در جهان، بالاخص تا قبل از آغاز هزاره جدید، است.

کمدی آنارشیستی: نوعی کمدی است که بر شوخی‌های کلامی عمدتاً بداهه، جوک‌ها و خلاقیت‌های شخصی کمدین‌هایی استوار است که حاضر جوابی‌هایشان موجبات خنده مخاطب را فراهم می‌آورد.

کمدی بزن و بکوب: احتمالاً مهم‌ترین ساب‌ژانر کمدی است که در دهه‌های ابتدایی تاریخ سینما رونقی باورنکردنی داشته و با چهره‌هایی همچون چارلی چاپلین و لورل و هاردی تا ابد در خاطر مردم جهان ماندگار است. کمدی بزن و بکوب بیش از هر چیز بر تحرک بدنی شخص کمدین مبتنی است و فیلم‌های این زیرگونه سراسر مملو از زد و خورد، سر و صدا، زمین خوردن، شوخی‌های فیزیکی و حوادث عجیب و غریب مبتنی بر بدن کمدین هستند.

در دهه‌های اخیر، جیم کری بازیگری بود که سعی داشت کمدی بزن و بکوب را احیا کند و البته تا حدی هم موفق بود؛ هرچند که آن حضور اسطوره‌ای مانند چاپلین دیگر هرگز تکرار نخواهد شد.

اسکروبال: کمدی اسکروبال که از حدود دهه ۱۹۳۰، با فیلم «قرن بیستم» (محصول ۱۹۳۴، به کارگردانی هاوارد هاکس) رواج پیدا کرد، از همان موادی تغذیه می‌کند که در نوع دیگر کمدی (یعنی کمدی صحنه‌ای) به کار می‌روند. با این حال، انتقادهای گزنده و تند از طبقه سرمایه‌دار، جزو ویژگی‌های اصلی آن به شمار می‌رود. بعلاوه، عناصری مانند دیالوگ‌های پرتعداد و پینگ‌پونگی، جملات دوپهلو، و نیز دو قهرمان زن و مرد که معمولاً از دو طبقه اجتماعی متفاوت هستند، از دیگر عناصر مهم کمدی اسکروبال به شمار می‌رود.

از نمونه‌های شاخص کمدی اسکروبال در تاریخ می‌توان به «بزرگ کردن بیبی»، محصول ۱۹۳۸ به کارگردانی هاوارد هاکس، و «در یک شب اتفاق افتاد»، محصول ۱۹۳۴ ساخته فرانک کاپرا، اشاره کرد. تشخیص این ژانر در ایران کمی دشوار است، چرا که برخی از عناصر این سبک از فیلم‌ها به دلیل اختلافات فرهنگی در کشورمان یا اصلاً جایگاهی ندارد یا مجوز برایش صادر نمی‌شود.

کمدی شرم‌آور: شاید نام بردن از این گونه کمدی به عنوان یک ساب‌ژانر (همان طور که از نامش هم برمی‌آید) برای نگارنده هم شرم‌آور باشد؛ با این حال، نمی‌توانیم انکار کنیم که به طور خاص از آغاز قرن بیست و یکم گونه مبتذلی از کمدی جای آن کمدی‌های شورانگیز و متعالی را گرفته.

کمدی‌های سخیفی که کمدی شرم‌آور نامیده شده‌اند، طی دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته‌اند و با بهره‌گیری از ابزار هنجارشکنی‌ها و اهانت به ارزش‌های فرهنگی جوامع، در میان جوانان طرفداران زیادی هم دارند. نمونه این شکل از طنز مجموعه فیلم «کیک آمریکایی» است که در خود جامعه آمریکا هم با انتقادات تند بسیاری از اهالی سینما همراه شد.